In een wereld die steeds complexer en onoverzichtelijker wordt, is op metacognitief niveau kunnen denken een belangrijke voorwaarde geworden voor het functioneren van mensen. Maar deze vaardigheid wordt vooralsnog te weinig in het onderwijs aangeleerd. Jos Meuwissen, docent geschiedenis bij Fontys Lerarenopleiding Sittard (FLOS) wil metacognitief denken binnen het vak geschiedenis realiseren met de door hem ontwikkelde leerlijn Historisch Denken & Redeneren (HDR). “HDR leert studenten geschiedenis aan de lerarenopleiding reflecteren op een hoger denkniveau. Hierdoor gaan ze niet alleen nadenken over hun eigen leerproces, maar krijgen ze ook een open houding voor andere meningen, zingevings- en verklaringskaders. En zijn ze later beter in staat om op eenzelfde, verrijkte manier geschiedenisles te geven aan middelbare scholieren. Deze leren vervolgens op hun beurt óók beter metacognitief te denken.”
Jarenlang is Jos er al mee bezig, de vraag waarom er zoveel leerlingen na het afronden van de middelbare school naar zijn colleges komen zónder het vermogen om op metacognitief niveau te kunnen denken. Van alle studenten die afgelopen jaar aan de opleiding Leraar Geschiedenis zijn begonnen, was er naar zijn zeggen één die een hoger metacognitief denkniveau had. Eenmaal op het hbo, moeten de docenten daar alle zeilen bijzetten om de studenten op een hoger denkniveau te brengen.
Onbewust convergent
Natuurlijk moeten beginnende jonge studenten op het cognitief vlak nog een groei doormaken, maar Jos heeft als docent in het voortgezet onderwijs ervaren dat je bij leerlingen een hoger denkniveau kunt realiseren – via onder meer op metacognitief denken gericht projectonderwijs. Aan de inzet, het enthousiasme en de didactische vaardigheden van zijn collega’s in het huidige voortgezet onderwijs ligt het niet, concludeert Jos. Wel signaleert hij dat veel geschiedenisdocenten zich er te weinig van bewust zijn dat zij leerlingen niet voldoende leren om te reflecteren op zowel de inhoud en de zinvolheid van het vak alsook op het eigen leerproces. “Een belangrijke reden daarvoor is dat men in de onderwijspraktijk, veelal onbewust, te veel op convergent, functioneel-rationalistisch denken inzet. Daarmee stimuleer je maar in beperkte mate metacognitief denken.”
Goedbedoelde ankerpunten
Ook de door de overheid vastgestelde leerinhouden (tien tijdvakken) en de eindexameneisen bij een vak als geschiedenis vereisen meer convergent dan divergent denken, terwijl dat laatste een voorwaarde vormt voor het ontwikkelen van metacognitief denken. Zorgen deze goedbedoelde ankerpunten voor een beperkt aanbod van het vak op middelbare scholen? “Ik denk van wel en ik ben ook van mening dat je door de invulling van dit chronologisch kader, middelbare scholieren te weinig stimuleert om op een hoger denkniveau diepgaander en meer divers na te denken over het complexe menselijk gedrag”, aldus de docent. “De beperkte blik die door het gebruik van voorgeprogrammeerde sjablonen ontstaat, vergroot volgens mij de kans op eendimensionale gedachtevorming en een minder open houding voor afwijkende en controversiële denkbeelden van mensen.” Overigens bevinden de geschiedenisdocenten zich volgens Jos in een spagaat. Enerzijds hebben mensen in een snel veranderende samenleving vastomlijnde sjablonen en ankerpunten nodig en kan geschiedenis die via de tijdvakken heel goed aanbieden. Anderzijds moeten ze heel flexibel en diepgaand kunnen nadenken en handelen om optimaal te kunnen blijven functioneren.
De maatschappelijke taak van geschiedenis
Jos vervolgt: “Geschiedenis als cultureel hulpmiddel helpt mensen om aan een groot aantal maatschappelijke behoeften invulling te geven. In het voortgezet onderwijs is de belangrijkste taak van een docent geschiedenis leerlingen heel veelzijdig en diepgaand te laten nadenken over menselijk gedrag en handelen. Wil je het hebben over de Vietnamoorlog? Prima, maar bekijk dit thema ook vanuit andere perspectieven. Geef bijvoorbeeld een verrijkte les over de beeldvorming en de verwerking van deze oorlog in de Amerikaanse media. Hoe ontstaan vijandbeelden en waarom laten deze zich zo moeilijk corrigeren? Waren er verschillen tussen de beeldvorming van deze oorlog in Nederland en Amerika en hoe verklaar je die? Maar vraag je óók af of de vele complottheorieën die er bestaan over het Vaticaan en de pausen niet ook een zinvol thema vormen voor een geschiedenisles. Realiseer je dat de geschiedenis van de Ufowaarnemingen in de 20e eeuw misschien wel een thema is waarin je hogere denkvaardigheden beter kunt trainen dan met de gebruikelijke thema’s.”
Leerlijn HDR
Voordat de studenten – en dus docenten in wording – dergelijke lessen met de vereiste diepgang kunnen samenstellen, moeten zij eerst (beter) leren metacognitief te denken. Jos ontwikkelde de leerlijn Historisch Denken & Redeneren (HDR) die geschiedenisstudenten leert (deel)paradigma’s uit geschiedenis en andere gedragswetenschappen met een open en tegelijkertijd kritische blik te benaderen. Jos: “Ik wil dat studenten beseffen dat de verklaring van menselijk gedrag wordt gegeven door een standplaats gebonden docent of auteur van een boek of lesmethode. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar wanneer ik studenten bij HDR 2 een diepgravend onderzoek laat verrichten naar de standplaatsgebondenheid van een auteur, zijn ze altijd enorm verbaasd als ze ontdekken hoe sturend deze bij het productieproces van een publicatie is. Verder moeten studenten beseffen – en vooral accepteren – dat binnen de gedragswetenschappen geen enkel verklaringskader de ultieme waarheid kan aanreiken en dat, onder meer, geschiedschrijving een discussie zonder einde is. Nog altijd start het overgrote deel van de studenten aan de lerarenopleiding met het idee dat ze van mij en mijn collega’s de ultieme waarheid over gebeurtenissen uit het verleden te horen krijgen…”
Essays schrijven stimuleert metacognitief denken
Een belangrijk onderdeel van de leerlijn HDR is het schrijven van een essay over een charismatische persoonlijkheid en een moderne mythe tijdens het derde studiejaar. “Een moderne mythe vormt hét ideale mikpunt voor debunking door historici en geschiedenisdocenten die binnen een positivistisch wetenschappelijk referentiekader denken”, licht Jos toe. “Maar dat kan leiden tot blikvernauwing. Terwijl we midden in een pandemie zitten, ontstaan er diverse complottheorieën rondom Covid-19. Je kunt nu als docent in de aanval gaan, maar je kunt je óók afvragen waardoor complottheorieën en andere moderne mythen mensen meer houvast bieden dan een wetenschappelijk verhaal. Het is de taak van de geschiedenisdocent om leerlingen meer inzage te geven in de werking van vigerende en alternatieve verklaringskaders.”
Charisma: ongrijpbaar fenomeen
Soortgelijke vragen worden ook opgeworpen door een intrigerend fenomeen als charisma. Ook dat is in feite niet meer dan een effectief werkende mythe, volgens Jos: “Een charismatische uitstraling van een leider kan betoveren en mensen tot geweldige dingen stimuleren, maar kan ook fatale gevolgen voor een samenleving hebben. Het is een ongrijpbaar magisch fenomeen dat door vele wetenschappers – en ook door mij – is bestudeerd, zonder dat het lukte om er écht grip op te krijgen. Juist daarom is het bestuderen van charismatiseringsprocessen bij uitstek geschikt om het metacognitieve denken bij studenten te ontwikkelen.”
De oplossing?
Na tien jaar deze leerlijn te hebben ingezet in het curriculum van de opleiding Leraar Geschiedenis bij Fontys Lerarenopleiding Sittard, kan Jos concluderen dat de meeste van zijn studenten op een hoger denkniveau geraken. “Hun essays bij HDR 2, 3 en HDR4 laten zien dat het mogelijk is om studenten (beter) megacognitief te leren denken. Daarnaast geven ze zelf aan dat ze ook bij het beantwoorden van vragen op andere gebieden, beter scoren dan voorheen. ‘U hebt ons op de een of andere manier anders en beter leren nadenken’, zeggen ze.” Tegelijkertijd erkent hij dat er ook studenten zijn, bij wie het minder of niet lukt deze vaardigheid aan te leren. “Ik vermoed dat de oplossing ligt in het beter inspelen op specifieke kwaliteiten van mensen. Daarnaast zullen we moeten accepteren dat sommige mensen deze denksprong nooit zullen maken. Ik nodig geïnteresseerde collega’s van harte uit om hierover met mij te sparren.”
Jos Meuwissen is naast docent bij FLOS musicus en werkt aan een cultuursociologisch proefschrift over de sociale constructie van charismatische helden. Hebt u na lezing van dit artikel nog vragen of wilt u contact met hem opnemen? Mailt u dan naar j.meuwissen@fontys.nl
